دیه در چه مواردی از بیت المال پرداخت می شود ؟

دیه به مالی گفته می‌شود که در شرع اسلام برای ایراد جنایات غیرعمدی بر نفس، اعضا و منافع یا جنایات عمدی، در مواردی که به هر جهتی قصاص ندارد، به موجب قانون مقرر می‌شود.

در مورد جنایات عمدی و شبه‌عمدی، پرداخت دیه بر عهده خود مرتکب است اما در جنایت خطای محض، در صورتی که جنایت با بینه یا قسامه یا علم قاضی ثابت شود، پرداخت دیه بر عهده عاقله است و اگر جنایت، با اقرار مرتکب یا نُکول (خودداری) او از سوگند یا قسامه ثابت شد، پرداخت دیه بر عهده خود او است. منظور از عاقله، پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری است. علاوه بر موارد مذکور در خصوص پرداخت دیه، درشرایطی خاص قانونگذار پرداخت دیه را بر عهده بیت‌المال قرار داده و هدف از این تمهید قانونگذار، پیروی از این نظریه اسلامی است که خون مسلمان نباید هدر برود و به همین دلیل در مواد متعددی از قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392، این موضوع پیش‌بینی و مورد توجه واقع شده است.  از جمله مصادیق مسئولیت بیت‌المال در پرداخت دیه در قانون مجازت اسلامی، عدم تمکن مالی مرتکب یا عاقله در قتل خطای محض و عدم شناسایی قاتل یا کشته شدن مقتول بر اثر ازدحام است.

  عدم تمکن مالی مرتکب یا عاقله‌ او در قتل خطای محض

در ماده 470 این قانون آمده است «در صورتی که مرتکب، دارای عاقله نباشد یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن، از بیت‌المال پرداخت می‌شود. در این مورد فرقی میان دیه نفس و غیر آن نیست.»

در حقیقت، این ماده مربوط به جنایات خطئی محض بوده که در آن پرداخت دیه بر عهده عاقله (یعنی پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری) است اما مرتکب، عاقله ندارد یا اینکه عاقله فاقد تمکن مالی است. در چنین مواردی دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن مالی وی، از بیت‌المال پرداخته خواهد شد.

  عدم شناسایی قاتل یا کشته شدن مقتول بر اثر ازدحام

همچنین قانونگذار در ماده‌ 487 قانون مجازات اسلامی مصوب سال 1392 تصریح کرده است «اگر شخصی به قتل برسد و قاتل شناخته نشود یا بر اثر ازدحام کشته شود دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.»

بر اساس این ماده قانونی، باید گفت مورد دیگری که پرداخت دیه بر عهده بیت‌المال گذاشته شده، در خصوص قتل شخصی است که قاتل او شناخته نشود یا اینکه فرد بر اثر ازدحام، جان خود را از دست بدهد.

  فرار یا مرگ قاتل عمدی

بر اساس ماده 435 قانون مجازات اسلامی، «هر گاه در جنایت عمدی، به علت مرگ یا فرار، دسترسی به مرتکب ممکن نباشد در خصوص قتل عمد، ولی دم می‌تواند دیه را از عاقله بگیرد و در صورت نبود عاقله یا عدم تمکن آنها، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.»

در جنایت شبه‌عمد، در صورتی که به دلیل مرگ یا فرار، به مرتکب دسترسی نباشد، دیه از مال او گرفته می‌شود و در صورتی که مال او کفایت نکند، از بیت‌المال پرداخت می‌شود. در جنایت خطای محض در مواردی که پرداخت دیه بر عهده مرتکب است، اگر به علت مرگ یا فرار، به مرتکب دسترسی نباشد، دیه از اموال او و در صورتی که مالی نداشته باشد دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود. این موارد در مواد 474 و 475 قانون مجازات اسلامی از سوی قانونگذار بیان شده است.

همچنین بر اساس ماده 477 همین قانون، «در مواردی که علم اجمالی به ارتکاب جنایت توسط یک نفر، از میان دو یا چند نفر معین وجود دارد، در صورت وجود لوث در مورد علم اجمالی، طبق قسامه عمل می‌شود و در صورت عدم وجود لوث، صاحب حق می‌تواند از متهمان مطالبه سوگند کند؛ اگر همگی سوگند یاد کنند، در خصوص قتل، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود و در غیر قتل، دیه به نسبت مساوی از متهمان دریافت می‌شود.»

  ورود به منطقه ممنوعه نظامی یا غیرنظامی

یکی دیگر از مواردی که قانونگذار درخصوص پرداخت دیه از بیت‌‌المال مورد توجه قرار داده، ماده 473 آمده است که طبق این ماده، «هرگاه مأموری در اجرای وظایف قانونی، عملی را مطابق مقررات انجام دهد و همان عمل موجب فوت یا صدمه بدنی کسی شود، دیه بر عهده بیت‌المال است.» همچنین بر اساس تبصره این ماده، «هرگاه شخصی با علم به خطر یا از روی تقصیر، وارد منطقه ممنوعه نظامی یا هر مکان دیگری که ورود به آن ممنوع است، شود و مطابق مقررات، هدف قرار گیرد، ضمان ثابت نیست و در صورتی که از ممنوعه بودن مکان مزبور آگاهی نداشته باشد، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.» به عنوان مثال، اگر شخصی مرتکب تقصیر شده و وارد منطقه ممنوعه نظامی یا غیرنظامی شود و دچار حادثه‌ای مانند برق‌گرفتگی شده و صدمه ببیند یا جان خود را از دست بدهد، سازمان مربوطه مانند اداره‌ برق وظیفه‌ای در خصوص پرداخت دیه ندارد اما اگر شخص مزبور، از ممنوعه بودن منطقه آگاه نباشد، دیه توسط بیت‌المال پرداخت خواهد شد.

  ارتکاب جنایت خطئی محض توسط اقلیت‌های دینی مصرح در قانون اساسی

قانونگذار در ماده 471 قانون مجازات اسلامی نیز شرایطی را مورد توجه قرار داده است که اگر فردی از اقلیت‌های دینی مصرح در قانون اساسی، مرتکب جنایت خطئی محض شد، دیه چگونه پرداخت شود.

بر اساس این ماده، «هرگاه فرد ایرانی از اقلیت‌های دینی شناخته‌شده در قانون اساسی که در ایران زندگی می‌کند، مرتکب جنایت خطای محض شود، شخصاً عهده‌دار پرداخت دیه است اما در صورتی که توان پرداخت دیه را نداشته باشد، به او مهلت مناسب داده می‌شود و اگر با مهلت مناسب نیز قادر به پرداخت نباشد، معادل دیه توسط دولت پرداخت می‌شود.» یکی دیگر از مواردی که دیه از سوی بیت‌المال پرداخت می‌شود، مربوط به مواد 484 و 485 قانون مجازات اسلامی است. در موارد وقوع قتل و عدم شناسایی قاتل که با تحقق لوث، نوبت به قسامه مدعی‌علیه برسد و او اقامه قسامه کند، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود و در غیر موارد لوث، چنانچه نوبت به سوگند متهم برسد و طبق مقررات بر عدم انجام قتل سوگند بخورد، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود. همچنین هرگاه محکوم به قصاص عضو یا تعزیر یا حد غیرمستوجب سلب حیات، بر اثر اجرای مجازات کشته شده یا صدمه‌ای بیش از مجازات مورد حکم به او وارد شود، چنانچه قتل یا صدمه، عمدی یا مستند به تقصیر باشد، مجری حکم، حسب مورد به قصاص یا دیه محکوم می‌شود. در غیر این صورت در مورد قصاص و حد، ضمان منتفی است و در تعزیرات، دیه از بیت‌المال پرداخت می‌شود.